Με χαρά ανακοινώνουμε τη δημοσίευσή μας για τις άγριες φυσικές περιοχές της Ελλάδας, η οποία δημοσιεύτηκε σήμερα στο περιοδικό Biological Conservation.

Kati, V., Petridou, M., Tzortzakaki, O., Papantoniou, E., Galani, A., Psaralexi, M., Gotsis, D., Papaioannou, H., Kassara, C., 2023. How much wilderness is left? A roadless approach under the Global and the European Biodiversity Strategy focusing on Greece. Biological Conservation 281, 110015. Η δημοσίευση είναι ανοιχτής πρόσβασης εδώ έως τις 12 Ιουνίου. 

Τα αποτελέσματα της έρευνας, και ο χάρτης των περιοχών χωρίς δρόμους είναι δημόσια διαθέσιμα στη σχετική ιστοσελίδα του Εργαστηρίου μας του έργου ROADLESS.  Τα αναγραφόμενα στη δημοσίευση γνωστοποιήθηκαν στο αρμόδιο Υπουργείο και στο ευρύ κοινό με τη μορφή εκτενούς ελληνικού κειμένου (Πολιτική σύνοψη 2022). Είμαστε ιδιαίτερα περήφανοι και χαρούμενοι για αυτό το τιτάνιο έργο που ολοκληρώνεται με την παρούσα διεθνή δημοσίευση, και ιδιαίτερα γιατί στην ομάδα μας συμμετείχαν πολλοί νέοι ερευνητές, συμπεριλαμβάνοντας προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Βιολογικών Εφαρμογών & Τεχνολογιών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Ψυχή του έργου και συντονίστρια της ομάδας χαρτογράφησης με χρήση GIS ήταν η Δρ. Χριστίνα Κασσάρα. Λάβαμε χρηματοδότηση από το Πράσινο Ταμείο το οποίο και ευχαριστούμε θερμά. Ευχαριστούμε όλους τους  φίλους, συνεργάτες και προσωπικό του ΟΦΥΠΕΚΑ που βοήθησαν με χρήσιμες πληροφορίες στην έρευνά μας.

Διακινείστε και κατεβάστε ελεύθερα το paper και το σχετικό ελληνικό κείμενο πολιτικής σύνοψης. Ελπίζουμε να είναι το έναυσμα για νέα έρευνα από συναδέλφους ειδικούς σε διάφορα “πεδία μάχης” που αυτό το paper ανοίγει: πρότυπα βιοποικιλότητας, δυναμική της φωτιάς, αρχέγονα δάση…Πολλές από τις άγριες φυσικές περιοχές της Ελλάδας παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες ως προς τα είδη χλωρίδας και πανίδας που φιλοξενούν, λόγω της απομόνωσής τους. Πεδίο δράσης και έρευνας για τους νέους ερευνητές πεδίου της χώρας!

Διαβάστε τα αποτελέσματα της δημοσίευσης μας σε 15 απλές ερωτήσεις:

• Έχουμε πρόβλημα κατακερματισμού στη χώρα;

Ναι. Η Ελλάδα είναι κατακερματισμένη σε τουλάχιστον 6735 κομμάτια. Η πιθανότητα να βρισκόμαστε σε μια χερσαία περιοχή χωρίς δρόμους άνω του ενός τ.χλμ. είναι 6.1%. Η δε πιθανότητα να στεκόμαστε σε ένα κομμάτι γης έκτασης άνω του ενός τ.χλμ. και να απέχουμε πάνω από ένα χιλιόμετρο από τον πλησιέστερο δρόμο είναι μόλις 2.1%!

• Πού βρίσκονται οι περιοχές άνευ δρόμων;

Στα βουνά και στα νησιά της Ελλάδας. Σχεδόν όλη η έκταση των περιοχών άνευ δρόμων (98%) ανήκει στην ορεινή μειονεκτική ζώνη της Ελλάδας όπως αυτή ορίζεται από τη νομοθεσία. Η μισή έκταση των περιοχών άνευ δρόμων βρίσκεται σε υψόμετρα άνω των 1000m.  Αυτό το πρότυπο εξηγείται από την έντονη τοπογραφία της χώρας και την απομόνωση των νησιών δημιουργώντας μη ευνοϊκές οικονομικά συνθήκες για την εκμετάλλευση αυτών των ορεινών και νησιωτικών περιοχών.

• Γιατί είναι σημαντικά τα οικοσυστήματα στα βουνά και τα νησιά της Ελλάδας;

Τα βουνά και τα νησιά είναι κέντρα ενδημισμού, δηλαδή δίνουν καταφύγιο σε είδη που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο.  Αν εξαφανισθούν, θα προστεθούν στον παγκόσμιο χάρτη των εξαφανισμένων ειδών του πλανήτη. Συνήθως τα στενοενδημικά είδη είναι απομονωμένα και χωρικά περιορισμένα σε μικρές εκτάσεις, ενώ έχουν περιορισμένη ικανότητα διασποράς (π.χ. φυτά, άπτερα έντομα). Είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις αλλαγές του περιβάλλοντος καθώς μια τοπική καταστροφή μπορεί να σημάνει την εξαφάνισή τους γιατί δεν μπορούν εύκολα να αποικίσουν νέες περιοχές για να σωθούν. Τα άγρια ορεινά οικοσυστήματα προσφέρουν καταφύγιο σε μεγάλα θηλαστικά και αρπακτικά πουλιά, εκ των οποίων ορισμένα παρουσιάζουν μια ξεκάθαρη τάση προτίμησης των περιοχών χωρίς δρόμους, μακριά από την ανθρωπογενή όχληση. Τα δε ορεινά οικοσυστήματα επιπλέον θεωρούνται η “οικολογική ραχοκοκαλιά της Ευρώπης”, καθώς εκτός από την τεράστια αξία τους για τα είδη της πανίδας και χλωρίδας της Ελλάδας, προσφέρουν μια σειρά από οικοσυστημικές υπηρεσίες, όπως η παροχή καθαρού νερού ή η προστασία από τις πλημμύρες και διαβρώσεις. Χωρίς υγιή ορεινά οικοσυστήματα το μέλλον μας, ακόμη και η τροφική μας ασφάλεια, είναι επισφαλές.

• Πόσες είναι οι περιοχές άνευ δρόμων της Ελλάδας; 

Ο χάρτης των περιοχών άνευ δρόμων περιλαμβάνει 451 πολύγωνα, εκ των οποίων 62 νησιά εξολοκλήρου χωρίς δρόμους.

• Υπάρχουν ακόμη παρθένες φυσικές περιοχές στη χώρα;

Ναι! Η Ελλάδα, ένα παγκόσμιο κέντρο βιοποικιλότητας, μπορεί να υπερηφανεύεται πως έχει διατηρήσει εκτεταμένες περιοχές με χαρακτηριστικά που άπτονται της άγριας φύσης (wilderness). Πρόκειται για 302 άγριες φυσικές περιοχές (από τις 451 ΠΑΔ της Ελλάδας) με έκταση άνω των 10 τχλμ,  εκ των οποίων τέσσερα νησιά. Από αυτές τις περιοχές, 55 περιοχές είναι πολύ εκτεταμένες με έκταση άνω των 30 τ.χλμ. Στην Ευρώπη έχει προταθεί ένα όριο από 5 έως 30 τ.χλμ. για την αναγνώριση μιας περιοχής ως “wilderness” και στις ΗΠΑ το όριο των 20 τ.χλμ.

• Και πώς ορίζονται οι άγριες φυσικές περιοχές;

Με βάση τον Ευρωπαϊκό οδηγό για τις άγριες φυσικές περιοχές (2013) και τη διεθνή εμπειρία, πρέπει να ικανοποιούν τέσσερα κριτήρια:

• • Eπαρκή έκταση (size) : έκταση των Ελληνικών περιοχών από 10 έως 320 τ.χλμ.
  • Έλλειψη υποδομών (undevelopedness): δεν υπάρχουν τεχνητές επιφάνειες στην έκτασή των Ελληνικών περιοχών.
  • Χαμηλή όχληση (undisturbedness): δεν υπάρχουν σημαντικές ανθρωπογενείς πιέσεις στις Ελληνικές περιοχές (βιομηχανία, αναπτυξιακά έργα, εξορύξεις κτλ), η αγροτική γη είναι ελάχιστη και κάτω του <1% , και ο δείκτης ανθρωπογενούς επίδρασης (Mean Human Influence Index) είναι χαμηλός.
  • Mεγάλης φυσικότητα  (naturalness): Άνω του 99% έκτασης των περιοχών καλύπτεται από φυσική/ημιφυσική βλάστηση  σε σύγκριση με το 57% της Ελλάδας, ενώ το 68% καλύπτεται από το δίκτυο Natura 2000 σε σύγκριση με το 27.3% της χώρας.

• Ποια είναι δηλαδή η σχέση των περιοχών άνευ δρόμων και των άγριων φυσικών περιοχών; 

Η έλλειψη πρόσβασης οδηγεί στην αυτοπροστασία των φυσικών περιοχών από ανθρωπογενείς δραστηριότητες και μεγάλες παρεμβάσεις. Όταν μια περιοχή χωρίς δρόμους έχει μεγάλη έκταση (άνω των 10 τ.χλμ.), περιλαμβάνεται στην κατηγορία των άγριων φυσικών περιοχών, καθώς ικανοποιεί τα κριτήρια της έννοιας του wilderness.

• Δηλαδή όσο πιο μεγάλη η περιοχή άνευ δρόμων τόσο πιο παρθένα είναι η φύση της;

Εν πολλοίς, ναι. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας, όσο μεγαλύτερες είναι σε έκταση οι ΠΑΔ, τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα να βρίσκονται σε υψηλότερα υψόμετρα, σε πιο απότομες κλίσεις, εντός του δικτύου Natura 2000 και να έχουν χαμηλότερο δείκτη ανθρωπογενούς επίδρασης. Όσο μεγαλύτερες οι ΠΑΔ, τόσο πιο δύσκολη η πρόσβαση, με αποτέλεσμα το χαμηλότερο αποτύπωμα του ανθρώπου στη φύση και την ενίσχυση των χαρακτηριστικών της άγριας φύσης.

• Πώς επηρεάζει η αλλαγή της χρήσης γης τις περιοχές αυτές;

Καθόλου. Η αλλαγή χρήσης γης είναι η νούμερο ένα παγκόσμια απειλή για τη βιοποικιλότητα.  Οι ΠΑΔ της Ελλάδας είναι ανθεκτικές. Δεν χάνεται ούτε υποβαθμίζεται η φυσικότητά τους στο πέρασμα του χρόνου – ο δείκτης υποβάθμισης της φυσικότητας ήταν μηδενικός. Το δίκτυο Natura 2000 έχει επίσης παρεμποδίσει σημαντικά την αλλαγή χρήσης γης στο κομμάτι του που έχει δρόμους, με πέντε φορές μικρότερη απώλεια της φυσικότητας από το αντίστοιχο κομμάτι με δρόμους εκτός του δικτύου.

• Δεν καίγονται όμως περισσότερο, αφού δεν υπάρχουν δρόμοι πρόσβασης για την πρόληψη της φωτιάς και την πυρόσβεση;

Όχι. Η φυσική και ημιφυσική βλάστησης εντός των περιοχών άνευ δρόμων έχει καεί λιγότερο τα τελευταία 14 χρόνια από ότι εκτός. Ένα ποσοστό της τάξεως του 1.6% της έκτασής της φυσικής/ημιφυσικής βλάστησης στις περιοχές χωρίς δρόμους έχει καεί τουλάχιστον μια φορά την περίοδο 2008-2022, αλλά το ποσοστό αυτό είναι πάνω από δυόμιση φορές μεγαλύτερο στις περιοχές με δρόμους (4.3%), ενώ η συχνότητα της φωτιάς είναι μικρότερη στις περιοχές άνευ δρόμων . Μια πιθανή εξήγηση είναι η αυτοπροστασία που παρέχει η απουσία των δρόμων από ακούσιους ή εκούσιους εμπρησμούς. Μια άλλη εξήγηση είναι ο ορεινός χαρακτήρας και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν. Τα πρώτα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά, αλλά περισσότερη έρευνα χρειάζεται σε αυτό το σημαντικό θέμα, όπως και ολοκληρωμένα σχέδια πρόληψης και αντιμετώπισης της φωτιάς στις περιοχές αυτές.

• 

  Εμπεριέχουν αρχέγονα δάση;

Δεν γνωρίζουμε, αλλά ο χάρτης των περιοχών άνευ δρόμων της Ελλάδας δίνει στην Ελληνική Πολιτεία ένα πρώτο χωρικό εργαλείο περιοχών με μεγάλη πιθανότητα να εμπεριέχουν τέτοια δάση, καθώς η μη πρόσβαση από δασικούς δρόμους σημαίνει μη διαχείριση από τη Δασική Υπηρεσία, περιορισμένη παράνομη ξύλευση λόγω δυσκολίας πρόσβασης, και άρα μεγάλη πιθανότητα ύπαρξης πρωτογενών ώριμων δασών (primary old growth woods). Όλα αυτά τα δάση θα πρέπει να χαρτογραφηθούν και να προστατευτούν αυστηρά, με βάση την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα. Αποτελούν κιβωτούς βιοποικιλότητας και αποθήκες άνθρακα. Οι άγριες φυσικές περιοχές της Ελλάδας, ίσως να κρύβουν θησαυρούς: τα τελευταία αρχέγονα δάση της χώρας.

• Κινδυνεύουμε να χάσουμε τις άγριες φυσικές περιοχές της χώρας; 

Ναι. Η εξάπλωση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας αναμένεται να αλλοιώσει το χαρακτήρα των άγριων φυσικών περιοχών της χώρας, καθώς περίπου στις μισές περιοχές άνευ δρόμων (48%) υπάρχουν πλάνα για την ανάπτυξη αιολικών σταθμών παραγωγής ενέργειας, υδροηλεκτρικών σταθμών, φωτοβολταΙκών σταθμών και υβριδικών έργων. Πιθανόν να υπάρχουν και άλλες απειλές όπως η εξάπλωση των τουριστικών υποδομών, αλλά δεν υπάρχουν δεδομένα σε εθνική κλίμακα για να αξιολογηθούν. Η τάση της “ανθρωπογενοποίησης” της φύσης είναι παγκόσμια και οι άγριες φυσικές περιοχές κινδυνεύουν να εξαφανιστούν ή να συρρικνωθούν διεθνώς.

• Οι περιοχές άνευ δρόμων είναι Ελληνική επινόηση;

Όχι. Επιστήμονες από όλον τον κόσμο έχουν δημοσιεύσει επιστημονικές έρευνες για την ανάγκη προστασίας των περιοχών άνευ δρόμων στη Β. Αμερική, στη Λατινική Αμερική, στην Αφρική, στην Ευρώπη και για όλον τον Πλανήτη. Η τάση είναι διεθνής και τα επιστημονικά επιχειρήματα σθεναρά. Η Ελλάδα ήταν η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που που εισήγαγε προσωρινή νομοθεσία για την θεσμική προστασία ορισμένων περιοχών χωρίς δρόμους. Στη δέ πρόσφατη εθνική αναφορά προς τον ΟΗΕ, υπογραμμίζεται πως θα προστατέψει 55 εκτεταμένες περιοχές άνευ δρόμων (άρα wilderness) υπό τον στόχο 15.4 των Παγκόσμιων Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, ο οποίος αφορά στην προστασία των ορεινών οικοσυστημάτων.

• Τι σχέση έχουν οι άγριες φυσικές περιοχές με την πρόσφατη Παγκόσμια Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα;

Το Δεκέμβριο του 2022, 195 χώρες και η Ευρωπαϊκή Ένωση στην παγκόσμια συνδιάσκεψη κορυφής στον Καναδά κύρωσαν την Παγκόσμια Στρατηγική για τη βιοποικιλότητα που περιλαμβάνει 23 στόχους-πρόκειται για το περίφημο Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework. Στα αρχικά κείμενα μεσουρανούσε στον πρώτο στόχο η έννοια του wilderness με ξεκάθαρη στόχευση την προστασία των άγριων φυσικών περιοχών του πλανήτη. Στο τελικό κείμενο παραλήφθηκε η λέξει “wilderness”, αλλά υπάρχει η σαφής δέσμευση να μηδενισθεί η απώλεια των φυσικών οικοσυστημάτων με μεγάλη σημασία για τη βιοποικιλότητα και την οικολογική ακεραιότητα έως το 2030.

• Πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας στην πράξη; 

Α. Καταρχάς με βάση την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα, το ένα τρίτο των προστατευόμενων περιοχών θα πρέπει να είναι αυστηρά προστατευόμενο, ως ζώνη μη ή ήσσονος ανθρωπογενούς παρέμβασης “διατήρησης των φυσικών διαδικασιών” όπου και το κυνήγι ακόμη θα πρέπει να επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση και μόνο αν επιστημονικές μελέτες επιβάλλουν την πληθυσμιακή μείωση ειδών απουσία φυσικών θηρευτών (π.χ. μεγάλα σαρκοφάγα). Αυτά αναγράφονται στο σχετικό πρόσφατο Οδηγό της Κομισιόν (2022) που ορίζει τι νοείται ως “αυστηρή προστασία” (strict protection), παραπέμποντας ρητά στην έννοια του wilderness με βάση το σχετικό οδηγό της IUCN (2008).  Το πλαίσιο της “αυστηρής προστασίας” είναι πραγματικά αυστηρό και αφορά στο 10% της έκτασης της Ελλάδας. Δεν χωράει αμφιβολία πως η παρείσφρηση δρόμων, αναπτυξιακών έργων, εργοταξίων, εξορύξεων, βιομηχανικών ή άλλων υποδομών που δημιουργούν τεχνητές επιφάνειες δεν συνάδουν με την έννοια της αυστηρής προστασίας. Άρα εκ των πραγμάτων οι περιοχές άνευ δρόμων τουλάχιστον στο τμήμα τους που εμπίπτουν εντός του δικτύου Natura 2000 αποτελούν τέτοιες υποψήφιες ζώνες αυστηρής προστασίας. Εφόσον επιβεβαιωθεί από τους μελετητές των ΕΠΜ  και το Υπουργείο πως έχουν σημασία για τη βιοποικιλότητα, θα πρέπει να προχωρήσει η θεσμική προστασία τους ως ζώνες αυστηρής προστασίας  στα Προεδρικά Διατάγματα των προστατευόμενων περιοχών, όπως έχει ήδη ξεκινήσει να γίνεται σε κάποιες περιπτώσεις (π.χ. ΕΠΜ Εθνικού Πάρκου Β. Πίνδου, ΠΑΔ Σμόλικα & Τύμφης – ζώνες προστασίας της φύσης απαγόρευσης διάνοιξης δρόμων). Και μάλιστα προτείνουμε τα προσχέδια των Π.Δ. να έχουν ισχύ από την ημερομηνία έγκρισής τους από το ΥΠΕΝ.

Β. Ο χάρτης των περιοχών άνευ δρόμων μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί από το Υπουργείο για να διερευνήσει την ύπαρξη αρχέγονων δασών, τα οποία θα πρέπει να χαρτογραφηθούν άμεσα και να προστατευτούν όλα με καθεστώς αυστηρής προστασίας, λόγω της τεράστιας σημασίας τους για τη βιοποικιλότητα και τη αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με βάση την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα

Γ. Ο χάρτης των περιοχών άνευ δρόμων μπορεί να βοηθήσει στη συνδεσιμότητα του δικτύου Natura 2000, καταδεικνύοντας νέες υποψήφιες περιοχές προς ένταξη στο δίκτυo Natura 2000 ή και την επέκταση των σημερινών περιοχών του δικτύου, καθώς λόγω της δυσκολίας πρόσβασης οι περιοχές αυτές μπορεί να είναι μεγάλης σημασίας για τη βιοποικιλότητα, αλλά δεν έχουν επαρκώς μελετηθεί.

Δ*. Ο χάρτης των ΠΑΔ θα πρέπει να αποτελέσει οδηγό εξαίρεσης περιοχών για εγκατάσταση βιομηχανικών υποδομών, υποδομών οδικού δικτύου και υποδομών Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, καθώς κάθε τέτοια παρέμβαση έρχεται σε αντίθεση με τον πρώτο στόχο της παγκόσμιας στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα. Έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα που αναμένεται το νέο σχέδιο χωροθέτησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Ελλάδα. Τουλάχιστον το 6.1% της έκτασης της χώρας, συμπεριλαμβάνοντας τις πλέον άγριες φυσικές περιοχές της χώρας θα πρέπει να είναι ζώνη αποκλεισμού.

*Σημειώνεται πως το θέμα χωροθέτησης των αιολικών σταθμών παραγωγής ενέργειας αποτέλεσε αντικείμενο άλλης έρευνας του BCL (διαβάστε την πολιτική σύνοψη εδώ). Η παρούσα δημοσίευση συνάδει με τις πρότερες προτάσεις της πολιτικής σύνοψης του έργου WIND (ζώνη αποκλεισμού 58.6% της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας συμπεριλαμβάνοντας τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 και τις ζώνες πολύ χαμηλής κατάτμησης εκτός του δικτύου όπως οι περιοχές άνευ δρόμων που έχουν μηδενική κατάτμηση).

*Σημειώνεται επίσης πως η παρούσα δημοσιευση κατέδειξε σφάλμα υπερεκτίμησης στον υπολογισμό του Ευρωπαϊκού δείκτη κατάτμησης (Landscape Fragmentation Index – παρέχεται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος) για τα νησιωτικά περιβάλλοντα (δείτε το Appendic C της δημοσίευσης) και άρα ορισμένες νησιωτικές περιοχές και παραλιακές ζώνες δεν θα πρέπει να ανήκουν στη δυνητική ζώνη επενδύσεων αλλά στην προτεινόμενη ζώνη αποκλεισμού.

Το έργο ROADLESS και η παρούσα δημοσίευση αφήνει μια παρακαταθήκη στη χώρα για την αναγνώριση και προστασία των άγριων περιοχών της Ελλάδας.

Ας αφήσουμε την άγρια καρδιά της Ελλάδας να συνεχίσει να χτυπά…